انّما العلم ثلاثه : آیهٌ محکمه أو فریضهٌ عادلهٌ او سنّهٌ قائمه و ما خلاهنّ فهو فضل»

علم را از جهت تأثیر مستقیم در سود و زیان دنیایی و یا اخروی و رسیدن به کمال واقعی انسانی نیز می‎توان تقسیم نمود، «روزی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ داخل مسجد شدند در حالی که مردم اطراف شخصی را گرفته بودند. حضرت سؤال کردند او کیست؟ گفته شد، او علامه است و از همه مردم به انساب و اشعار عرب و قواعد زبان و وقائع جاهلیت آگاه‎تر است. حضرت در جواب فرمودند: این علمی است که به جاهل آن ضرر نمی‎رساند و عالمش را سود نمی‎بخشد. انّما العلم ثلاثه : آیهٌ محکمه أو فریضهٌ عادلهٌ او سنّهٌ قائمه و ما خلاهنّ فهو فضل»[1] با توجه به این روایت می‎توان علوم را این طور تقسیم نمود: 1) غیر سودمند در امر آخرت و کمال انسان که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ با بیان «و ما خلاهنّ فهو فضل» به آن اشاره دارند: مثل علم انساب. 2) سودمند در امر آخرت: که به فرموده پیامبر بر سه دسته‎اند: 1) آیه محکمه: که گفته شده مراد از آن اصول اعتقادات است. 2) فریضه عادله: که مراد از آن را علم اخلاق و اخلاقیات دانسته‎اند. 3) سنه قائمه: که اشاره به احکام شریعت و حلال و حرام دارد.[2]

تقسیم علوم مفید در جهت کمال و قرب به پروردگار:
«امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: همه علم مردم را در چهار قسم یافتم: 1) اول اینکه پروردگار خود را بشناسی.
2) دوم اینکه بدانی با تو چه کرده است. 3) سوم اینکه بدانی از تو چه خواسته است. و 4) چهارم اینکه بدانی چه چیز ترا از دینت خارج می‎کند.»[3]
گر چه تقسیمات دیگری نیز نسبت به علم در روایات صورت گرفته، لکن به همین مقدار بسنده می‎کنیم.
تقسیم علوم از لحاظ حکم فراگیری آن در اسلام:
علوم را از لحاظ حکم فراگیری آن در اسلام در پنج گروه می‎توان دسته بندی نمود: 1) واجب 2) حرام 3) مستحب
4) مباح 5) مکروه. با این بیان که علوم به دو دسته عمده تقسیم می‎شوند: دسته اول: علومی که از یادگیری و تعلیم آنها صریحاً نهی شده مثل علم سحر و یا برای برد و جامعه فساد آفرین هستند و همینطور علومی که شخص به قصد ضرر زدن به دیگران می‎آموزد، تعلم این دسته از علوم حرام می‎باشد مگر در مواقع ضرورت، مثلاً سحر را برای ابطال سحر دیگران بیاموزد. دسته دوم: علومی که مشخصات گروه قبل را ندارند، که اینها نیز بر دو گروهند: 1

1) دانشهائی که مقدمه سازندگی مادی و یا معنوی، دنیوی و یا اخروی، فردی و یا اجتماعی می‎باشند و بدون آنها اساس حیات مادی و معنوی انسان به مخاطره می‎افتد؛ تحصیل این علوم به صورت واجب عینی مثل شناخت عقائد و تکالیف شرعیه و یا واجب کفائی مثل علم طب و شیمی بر همگان لازم است.

 2) دانشهائی که نقش حیاتی در زندگی فرد و یا اجتماع ندارند. این گروه خود بر سه قسم‎اند:
الف)‌مستحب: هر دانشی که مقدمه‌ تقویت بنیه مادی و یا معنوی فرد یا جامعه است و بدون آن ضربه‎ای به نیازهای وارد نمی‎شود، در صورتیکه با قصد قربت فرا گرفته شوند عمل مستحبی محسوب می‎گردند.
ب) مباح: همین دانشهائی دسته قبل اگر بدون قصد قربت آموخته شوند مباح به حساب می‎آیند.
ج) مکروه: دانشهائی که مقدمه‌فساد نیستند اما سودی نیز در بر ندارند اگر موجب تضییع عمر گردند و انسان را از مقصد دور نمایند لغو و مزموم و مکروه به شمار می‎آیند. مثل علم انساب.[4]
تذکر نهائی:
با توجه به دیدگاههای متفاوت در زمینه علوم و با وجود جهان بینی‎های گوناگون دسته بندی‎ه و تقسیم‎های مختلفی نسبت به علم به صورت جزئی و علوم به صورت کلی صورت گرفته است که بعضاً هیچگونه سازگاری با هم ندارد، لذا در هنگام قضاوت در مورد این تقسیم‎بندی‎ها ابتداء باید پیش فرضها و زاویه دید اشخاص را مورد مطالعه قرار داد و سپس نسبت به درستی یا نادرستی و جامع بدون یا نبودن تقسیم اظهار نظر نمود.

[1] . اصول کافی، ج 1، ص 37 (انتشارات علمیه اسلامیه - با ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی).
[2] . اصول کافی، ، ص 38. (انتشارات علمیه اسلامیه - با ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی).
[3] . اصول کافی، ، ص 63.
[4] . سیمای علم و حکمت در قرآن و حدیث، ص 151، محمدی ری شهری (دارالحدیث / اول).

منبع :سایت اندیشه قم

http://www.andisheqom.com/Files/olama.php?level=4&scid=5767