(( نمایشنامه خطبه غدیر ))
درباره نحوه جمعآورى و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنى دو دیدگاه وجود دارد: یک. در عهد رسولخداصلى الله علیه وآله وسلم این گروه مىگویند: قرآن در عهد رسول خداصلى الله علیه وآله و به صورت امروزى (ترتیب آیهها و سورهها) تدوین یافته است.
صاحبان این دیدگاه دلایلى را برشمردهاند؛ از جمله: 1-1. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله امکانپذیر نبود؛ چون غیر از آن حضرت، کسى به طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود. 1-2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا کرد آیهها و سورهها، مطابق نظر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم تنظیم شده و به شکل خاصّى درآید. 1-3. بعضى از روایات دلالت دارد که عدهاى در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبى مىگوید: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا جمعآورى کردند: ابى بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید و ابوزید». دو. بعد از رحلت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله برمىگردد؛ امکان تدوین قرآن به لحاظ تداوم نزول وحى، در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم وجود نداشت و تا آخرین روزهاى زندگانى آن حضرت نزول آیات قرآن ادامه داشت. تذکر این نکته ضرورى است که بین نوشتن آیات و تدوین آن، به عنوان یک کتاب تفاوت وجود دارد. صاحبان این دیدگاه معتقدند جمعآورى قرآن در سه مرحله انجام شده است: مرحله یکم. نظم و چینش آیهها در کنار یکدیگر که شکلگیرى سورهها را در پى داشت و در عصر پیامبرصلى الله علیه وآله صورت گرفت. مرحله دوم. جمع کردن مصحفهاى پراکنده، در یک جا و تهیه جلد براى آنها که در زمان ابوبکر انجام شد. مرحله سوم. جمعآورى تمامى قرآنهاى نوشته شده از سوى کاتبان وحى، براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن که در زمان عثمان صورت گرفت. گفتنى است؛ بیشتر علماى اسلام، تدوین در زمان رسول خداصلى الله علیه وآله را نپذیرفتهاند. اما عدهاى از آنان، به تدوین و جمعآورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحلهاى بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به طور کلى رد مىکنند؛ از جمله آیةاللَّه خویىترجمة البیان، ج 1، ص 346.، آیةاللَّه حسن زاده آملىفصل الخطاب، ص 46.، دکتر صبحى صالحمباحث فى علوم القرآن، ص 73. و ... . آیةاللَّه خویىرحمه الله در تبیین دیدگاه خود، آورده است: 1. احادیث دلالتکننده بر جمع آورى قرآن در غیر زمان پیامبرصلى الله علیه وآله با یکدیگر در تناقض است. در بعضى ابوبکر، در بخشى دیگر عمر و در بعضى عثمان ذکر شده است. 2. این روایات، با احادیث دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله تعارض دارد. 3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبرصلى الله علیه وآله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است. 4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد. 5. جمع آورى پسینى، نمىتواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد. کسانى که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمىدانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآورى قرآن، یک حادثه تاریخى است؛ نه مسئله عقلانى؛ از این رو مىبایست در این باره به نصوص تاریخى مستند مراجعه کرد. این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خداصلى الله علیه وآله صورت نگرفت، مىگویند: پیامبرصلى الله علیه وآله، به ترتیب و جمع آیهها اهتمام داشت؛ ولى گردآورى و ترتیب سورهها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله همچنان انتظار نزول قرآن مىرفت. بنابراین با تداوم نزول وحى، جمعآورى قرآن در یک جلد کامل، همانند کتاب امکانپذیر نبود. از این رو هنگامى که پیامبرصلى الله علیه وآله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى یقین پیدا کرد، حضرت علىعلیه السلام را به جمعآورى قرآن وصیت فرمود. اما متأسفانه پس از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله، قرآن جمع آورى شده به دست حضرت علىعلیه السلام مورد پذیرش حاکمان وقت قرار نگرفت وجامعه اسلامى تا سال 25 هجرى از داشتن مصحف رسمى محروم ماند! هر چند مصحفهاى صحابه بزرگ مورد استفاده قرار گرفت. براساس این دیدگاه پس از درگذشت پیامبرصلى الله علیه وآله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آورى آیات و مرتب کردن سورههاى قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحفها رو به فزونى گذاشت. بعضى مصحفها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده آن، مقام والایى کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللَّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار مىآمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحفها، متعدد بوده و ارتباطى با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایى انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگرى یکسان نبود. این تفاوتها، بین مردم اختلاف ایجاد مىکرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتى در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورتهاى مختلف تعلیم مىدادند. این اختلافات، زمینه تقاضاى صحابه از عثمان را براى یکى کردن مصحفها به وجود آورد. وى ابتدا گروهى متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللَّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. سپس به دلیل مخالفت برخى صحابه هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره ریاست املاى آیات با صحابى بزرگ پیامبر ابى بن کعب بود. این گروه مصحفها را از اطراف و نقاط مختلف کشور پهناور اسلامى، جمع کرده و قرآنى را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانى). همه مصحفهاى دیگر به دستور عثمان، خلیفه سوم، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد. از این مصحفها چند عدد نسخهبردارى شد و به همراه قاریان آگاه، به مراکز مهم اسلامى ارسال گردید تا همگان طبق آنها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.براى مطالعه بیشتر ر.ک: الف. معرفت، محمد هادى، تاریخ قرآن، صص 84 - 139؛ ب. رامیار، محمد، تاریخ قرآن، ص 407. در مصحب عثمانى، چینش سورهها بعد از سوره «فاتحةالکتاب» عبارت است از: سورههاى طولانى، سپس سورههاى «مئین» (سورههایى که غالباًاز صد آیه بیشترند)، آنگاه سورههاى «مثانى» (غالباً کمتر از صد آیه) و سپس سورههاى معضلات (سورههاى کوتاه قرآن) برخى معتقدند: این چینش - که به ترتیب طول و درازى سورهها در مصاحف رسمى (عثمانى) وجود دارد در زمان عثمان تنظیم شده است. اما گروهى نیز بر این باورند که این چینش به دستور پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله و در زمان آن حضرت به وقوع پیوسته است. گروهى نیز نظریهاى میان این دو برگزیدهاند و معتقدند تدوین و چینش سورهها بعد از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله انجام گرفته، ولى ترتیب برخى سورهها مانند حوامیم و مسبحات به صورت فعلى، در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله نیز مشهور بوده است.ر.ک: حجتى، سید محمد باقر، پژوهشى در تاریخ قرآن. امامان اهل بیتعلیهم السلام قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کردهاند. علامه طباطبایى در این باره مىنویسد: «حضرت علىعلیه السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى کردهاین عبارت علامه دلالت دارد که چینش سورهها به ترتیب کنونى در زمان پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله صورت نگرفت زیرا در این صورت علىعلیه السلام به گونهاى دیگر قرآن را تدوین نمىکرد. و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت ومقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانى که زنده بود - حتى در زمان حکومت خود از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصومعلیهم السلام اعتبار قرآن مجید موجود را تأیید مىکردند و پیوسته در بیانات خود،به آن استناد جسته و به شیعیان دستور مىدادند از قرائتهاى مردم پیروى کنند ...».ر.ک: الف. معرفت، محمد هادى، علوم قرآنى، ص 119؛ ب. حجتى، سید محمدباقر، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، ص 235. به همین جهت امروز مصحف عثمانى تنها مصحف رسمى دنیاى اسلام است.
منبع:http://rss.nahad.ir/QAForm.aspx?ID=832