زندگی اجتماعی انسان همواره در حال دگرگونی است و دنیا روز به روز رنگی تازه و نو به خود میگیرد. انسان، این فرزند بالغ و رشید طبیعت نیز به مدد علم و عقل که جانشین غریزه شده است با این دگرگونیها روبهرو میشود.[1]

در قرن بیستم، زندگی بشر از نظام سنتی که بر پایه کشاورزی میچرخید، به جامعهای صنعتی تبدیل شد و به همراه آن، آداب و اصول اخلاقی نیز تحت تأثیر قرار گرفت. از آن جا که پیشرفت جامعه صنعتی و دنیای ماشینی به رفاه و آسایش مردم انجامید، انسان به حضور فرآوردههای جدید عادت کرد و پس از چندی، آنها به ضروریات زندگی روزانه بشر تبدیل شدند. سپس نوبت به ایجاد تنوع و ابداع شکلها و رنگهای گوناگون رسید. این کار سرانجام به ظهور پدیدهای به نام «مُد» منتهی گشت. مد بر همه شؤون زندگی افراد در جامعههای غربی تأثیر گذاشت و به تدریج، با نفوذ تکنولوژی و صنعت به دیگر کشورها، الگوهای مصرفی در بستر اجتماعی آنها به خودنمای میپرداخت. امروزه برخی افراد در انتخاب لوازم زندگی و لباس و حتّی شغل، تابع مُد روز هستند و تلاش دارند از قافله مُد عقب نمانند و به قیمت چشمپوشی از نان شب با آن همراهی کنند.

برای گرایش به «مد» دلایل گوناگونی بیان شده است:

الف - «مُدگرایی» از لوازم زندگی ماشینی و بهره مندی از تکنولوژی است.

ب - «مُدگرایی» پویایی و حرکت به جلو و همراهی با تجدد است که گریزی از آن نیست.

ج - متنوّع و جذّاب است.

د- همراهی و همرنگی با جماعت است.[2]

در بررسی این دلایل باید گفت:

1. استفاده از ابزار جدید و صنعت پیشرفته مانعی ندارد و انسان میتواند از علم و تجربه دیگر ملتها استفاده کند. شهید مطهری در این باره مینویسد:

اسلام به شکل ظاهر و صورت زندگی که وابستگی تام و تمام به میزان دانش بشر دارد، نپرداخته است و با قرار دادن هدفها در قلمرو خود و واگذاشتن شکلها و صورتها و ابزارها در قلمرو علم و فن، از هرگونه تصادمیبا توسعه فرهنگ و تمدن پرهیز کرده است، بلکه با تشویق به عوامل توسعه و تمدن، یعنی علم، کار، تقوا، اراده و همت و استقامت، خود نقش عامل اصلی پیشرفت تمدن را به عهده گرفته است.[3]

انسان باید همگام با زمان پیشرفت کند، ولی در این میان ممکن است با مشغول شدن به ظواهر زندگی و سرگردانی در دنیای ماشینی، هدف اصلی زندگی را گم کند. آدمیباید هوشیار باشد و بداند که استفاده از ابزار جدید، با تقلید از مدها و روشهای تولیدکنندگان آن ملازمه ندارد. بنابراین، میتوان از آخرین فرآوردههای علمی و صنعتی جهان بهرهمند شد و همزمان با آن بر اساس نیازهای زندگی در راستای اهداف متعالی خویش حرکت کرد.

2. همراهی با تجدّد و پویایی، با مدگرایی و تقلید در لباس و دیگر شؤون زندگی تفاوت دارد و نمیتوان «مُد» را نوعی حرکت[4] رو به جلو معرفی کرد. افزون بر آن، هواداران این نظریه نیز میپذیرند که «برخی از مدها، فلاشبکی به گذشتهاند و چیزهای قدیمی دوباره مد میشوند»[5]. پس چگونه میتوان آنچه را تقلید از گذشته و ارتجاعی است، پیشرفت و حرکت به جلو نامید؟

3. درست است که وسایل و ابزار زندگی، همواره در حال تغییر است و به دنبال آن، رفتار و کردار و شیوه زندگی نیز دگرگون میشود، ولی نکته اساسی این است که آیا هر گونه نوع تغییر، پیشرفت به شمار میآید و باید از آن استقبال و پیروی کرد؟!

شهید مطهری در این باره چنین میگوید:

نه همه تغییرات نتیجه مستقیم علم وصنعت است و نه ضرورت و جبری در کار است. در همان حالی که علم در حال پیشروی است، طبیعت هوسباز و درندهخوی بشر هم بیکار نیست. علم و عقل، بشر را به سوی کمال جلو میبرد و طبیعت هوسباز و درندهخوی بشر سعی دارد بشر را به سوی فساد و انحراف بکشاند. زمان همان طوری که پیشروی و تکامل دارد، فساد و انحراف هم دارد. باید با پیشرفت زمان، پیشروی کرد و با فساد و انحراف زمان هم مبارزه کرد... اگر بشر باید دستبسته در همه چیز، تابع زمان و تغییرات زمان باشد، پس نقش فعال و خلاق و سازنده «اراده بشر» کجا رفت؟[6]

بنابراین، نباید به اسم مُدگرایی و تجدّد، به استقبال هر پدیده تازهای شتافت و حکم جواز تقلید از آن را صادر کرد. به راستی، آیا میتوان به عنوان یک «مُد» به اعتیاد که یکی از پدیدههای قرن است، روی آورد و آن را پسندید؟!

4. در این میان، نقد دلیل «همرنگ جماعت شدن» نیز روشن شده است. انسان موظف است با تکیه بر علم و عقل، پدیدهها را بسنجد و این از امتیازهای ویژه انسانی است. حضرت علی(علیه السلام)میفرماید:

لا تَسْتَوْحِشُوا فی طَریقِ الْهُدی لِقِلَّةِ أهْلِهِ فَأِنَّ النّاسَ قَدْ اجْتَمَعُوا عَلی مائِدَة یثبَعُها قَصیرٌ وجُوعُها طویلٌ.[7]

در راه راست از اینکه در اقلیت هستید، نهراسید; زیرا بیشتر مردم بر گرد سفرهای جمع شدند که سیری آن کوتاه و گرسنگی آن طولانی است.

انسان باید با تکیه بر خرد و اندیشه و شخصیت خود زندگی کند و نباید به صرف پسند اکثریت،[8]با پدیدهای همراه شود; زیرا در این گونه تقلیدها، شعور و اراده و انتخاب و قضاوت خوب و بد تعطیل میشود[9] و تنها پسند دیگران ملاک قرار میگیرد.

5. درباره «ایجاد تنوّع و تازگی» نیز باید گفت درست است که انسان به طور طبیعی، نیازمند تنوع بوده و از سکون و درجا زدن گریزان است; ولی به این احساس روانی باید در قالبهای صحیح دیگر پاسخ گفت. سیاستگذاران امر «مُد» با استفاده از این ویژگی، افراد را به استفاده از مدهایی فرا میخوانند که برخلاف مصالح فردی و اجتماعی است. دکتر عظیمی (روانشناس) میگوید: «مُد گاهی ممکن است حالتی بیخردانه در برابر تنوع زندگی باشد و گاهی تقلید کورکورانه.»[10] همچنین باید تنوعطلبی را تحت کنترل درآورد و آن را با خردورزی هدایت کرد; زیرا در غیر این صورت به عطشی سیریناپذیر تبدیل میگردد.

6. در میان دلایل گرایش به «مُدگرایی»، از سودهای اقتصادی آن نباید غفلت شود. استثمارگران و کارتلهای اقتصادی برای رسیدن به سود بیشتر و زمینهسازی برای فروش تولید روزافزون خود، نیازمند بازار مصرف جدید و همیشگی هستند. آنان برای آنکه بتوانند انبوه ابزارهای تولید شده خود را به فروش برسانند، باید به صورت زنجیرهای، کالاهای گذشته را با رنگ و لعابی تازه جایگزین کنند. در این صورت، منافع مالی آنان به خطر نمیافتد و چرخ اقتصادشان همواره در سایه پدیده «مُد روز» در گردش خواهد بود.

گردانندگان مد برای تبلیغات خود به سبب ویژگیهای خاص زنان و جوانان، از آنان بهره میگیرند. از آنجا که زن از نظر روحی و روانی تأثیرپذیری بیشتری دارد و «از هر طرز نو در لباس و رفتار و عقاید به شدت تقلید میکند، برای زرق و برقی که جایگزین فکر میشود، مایهای آمادهتر از مرد دارد.»[11] سرمایهداران نیز با توجّه به نقش او در جامعه، به استخدام زن میپردازند و به گفته دکتر شریعتی:

در جامعهای که اصل از آنِ تولید و مصرف و مصرف و تولید اقتصادی است، تعقّل نیز جز اقتصاد نمیفهمد...[12] سرمایهداری، زن را چنان ساخت که تشویق کننده انسانها به مصرف بیشتر(بوده) و خلق را به خود بیشتر نیازمند کند و مقدار مصرف و تولید را بالا ببرد