اینکه قرآن می‌فرماید:

"وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ"

 سابقین و انصار و تابعین چه کسانی هستند؟
آیه‌ی 100 سوره‌ی توبه، افراد اطراف پیامبر(ص) را به سه گروه تقسیم می‌کند: الف: آنهایی که پیشگام در اسلام و هجرت بودند. (السابقون الاولین من المهاجرین) ب: گروهی که پیشگام در یاری پیامبر و یاران مهاجرش بودند. (و الانصار) ج: افرادی که بعد از این دو گروه آمدند، و از برنامه‌های آنها پیروی کردند. (والذین اتبعوهم باحسان) و در ادامه می‌فرماید: خدا از این افراد راضی است "رضی الله عنهم" زیرا هم ایمان داشتند و هم اعمال شایسته انجام دادند و "رضوا عنه" و اینها نیز از خداوند راضی هستند.

 معرفی سابقین و مهاجرین:

 به صورت طبیعی در هر انقلابی مثل انقلاب پیامبر(ص) عده‌ای پیشگام هستند، یعنی در آن روزهایی که روزهای خطر محاصره و مشکلات و جنگ و درگیری است، و هنوز اسلام قدرتی پیدا نکرده، در آن مرحله‌ی سخت، اینها به یاری پیامبری شتافتند. افرادی مثل امیرالمومنین علی(ع) اَباذر سلمان، این افرادی که در موقعیت‌های سخت به پیامبر کمک کردند اینها پیشگامانی هستند که در حقیقت عشق سوزانی به پیامبر داشتند، هنوز پیامبر حکومتی نداشت و مقام ظاهری دنیوی و حکومتی نداشت که کسی به او چشم طمع داشته باشد، بلکه به خاطر ایمانشان و سوز عشقشان بود که دور پیامبر، پروانه‌وار جمع شدند، و برخی نیز خودشان را فدای پیامبر کردند. و بعد هم به حمایت از پیامبر، خانه و کاشانه‌ی خود را رها کردند و همراه پیامبر به مدینه هجرت کردند. و افرادی نیز در مدینه از پیامبر استقبال کردند و خانه و کاشانه‌ی خود را در اختیار او و اصحاب او گذاشتند، و آن هم در زمانی که حکومت پیامبر هنوز مستقر نشده بود و از طرفی جنگ‌های سختی مانند جنگ احد، بدر، خیبر، خندق و جنگ‌های دیگر بر پیامبر تحمیل می‌شد و اینها شجاعانه دفاع می‌کردند و نام پرافتخار "انصار" را برای خود ثبت کردند. معرفی تابعین: تابعین کسانی هستند که بعد از پیامبر و این دو گروه آمدند و از آنها پیروی کردند.(1) تابعین در اینجا معنای عامی دارد(2) و همه‌ی کسانی که بعد از پیامبر حتی تا زمان ما آمدند و از پیامبر و اصحاب پیامبر، پیروی نیکویی کردند جزء تابعین به حساب می‌آیند.

به تعبیر دیگر هر کسی که هجرت، جهاد و شهادت داشته باشد، و از برنامه‌های الهی پیامبر، حمایت کند، اگر چه در زمان ما باشد، جزء تابعین می‌باشد. با سابقه‌ترین مسلمان کیست؟ در برخی از روایات و همچنین در اقوال مفسران و مورخان این بحث مطرح شده که بین سابقین، با سابقه‌ترین آنها چه کسانی بودند که این آیه حتماً شامل حال آنها می‌شود، در پاسخ همه اتفاق دارند که نخستین مسلمان زن، خدیجه(س) همسر فداکار پیامبر بود و دانشمندان و مفسران شیعه به اتفاق گروه عظیمی از دانشمندان اهل سنت بر این باورند که نخستین مرد مسلمان، امیرالمؤمنین علی(ع)، بود که به پیامبر اسلام ایمان آورد. بنابراین به طور یقین این دو بزرگوار جزء سابقین اولین هستند.(3) آیا همه‌ی اوصاف و فضائل در این آیه، شامل حال همه‌ی صحابه پیامبر می‌شود؟ صحابه و یاران دیگر پیامبر هم اگر دارای صفاتی باشند که این آیه بر آن تأکید دارد مشمول این آیه هستند به عبارت دیگر بسیاری از یاران پیامبر افراد نیک و فداکاری بودند و قابل احترام هستند، ولی این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که برخی از اصحاب پیامبر، راهشان را در همان زمان پیامبر از پیامبر جدا کردند، و برخی بعد از رحلت پیامبر راهشان را از ایشان جدا کردند. در آیه‌ی مورد بحث که سه گروه سابقین از مهاجرین و انصار و تابعین را مطرح می‌کند بدون فاصله در آیه‌ی بعد خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: "از اطرافیان شما از اعراب و همچنین از اهل مدینه و بادیه‌نشین‌ها افرادی هستند که منافق‌اند."(4) یعنی از کسانی که به ظاهر مسلمان بودند، و در مدینه یا اطراف آن، در سلک اصحاب پیامبر بودند، آنها در واقع منافق بودند. از این آیه و آیات دیگر بدست می‌آید که برخی از اصحاب پیامبر، ولو تعداد اندکی، افرادی بودند که راهشان را از پیامبر جدا کردند و در باطن منافق بودند و از نظر تاریخی هم این مسئله ثابت شده، و در منابع تاریخی آمده است که برخی از افراد راهشان را از پیامبر جدا کردند. مثلاً‌ عبدالله بن ابی سرح، شخصی بود که در زمان پیامبر مرتد شد، و از مدینه فرار کرد و به مکه رفت. در حالی که او جزء اصحاب پیامبر بود. و همچنین برخی از این افراد با امیرالمومنین علی(ع) مبارزه و جنگ کردند.‌ بنابراین نمی‌توانیم بگوییم همه‌ی اصحاب پیامبر در یک درجه هستند، و همه‌ی آنها حتی منافقین را خدا از آنها راضی بوده است. لذا آیات بعد از آیه 100 استثناهای این آیه محسوب می‌شود. و نیز در آیه‌ی 107 همین سوره، مسئله‌ی مسجد ضرار مطرح شده، منافقینی که در مدینه پایگاهی بر ضد پیامبر ایجاد کرده بودند در حالی که اینها به ظاهر در سلک اصحاب پیامبر بودند. بنابراین هر چند بین اصحاب پیامبر افراد بزرگی همچون امیرالمومنین علی(ع) ابوذرها، سلمان‌ها، مقدادها وجود داشته، ولی افرادی هم بودند که، از این راه جدا شدند و نباید بگوییم که همه‌ی آنها مشمول این آیه هستند. و در پایان باید گفت: یک موضوعی را که ما نمی‌توانیم منکر آن شویم، این است که در قرآن، از سه جریان سخن گفته شده: الف. جریان مؤمنان ب. جریان کافران ج. جریان منافقان از همان اوایل سوره‌ی بقره، این مسئله مطرح است و در سوره‌ی منافقون این بحث خیلی اوج می‌گیرد و همچنین در سوره‌ی توبه مطرح می‌شود که خط نفاق، در میان اصحاب پیامبر، وجود داشته و این یک واقعیتی است که قرآن آن را تأیید می‌کند و بر روی آن تأکید دارد. هر چند این به معنای آن نیست که ما اصحاب نیک پیامبر را که خداوند، رضایت خود را از آنها در قرآن اعلام کرده، نادیده بگیریم. زیرا در میان اصحاب پیامبر، افراد معصوم هم بودند، امیرالمومنین و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(ع) جزء اصحاب پیامبر(ص) بودند و اصحاب نیک دیگری که جزء صحابه شمرده می‌شوند. مهم این است که این جریان نفاق جریانی است که در قرآن، بارها از آن یاد شده است، و وجود آن در کنار خط کفار، و مؤمنان، قطعی است. ولی این سوال مطرح است که آیا جریان نفاق از مکه شروع شد یا از مدینه؟ که لازم است در مورد نفاق در قرآن جریان شناسی کنیم و حتی شاید یک پایان نامه یا کتاب می‌طلبد که، نوشته شود و این موضوع تحلیل شود. برخی از مفسرین به دلایل خاصی معتقدند که جریان نفاق از مکه شروع شد ولی آن چیزی که مسلم است این است که در مدینه وجود داشته که آیه‌ی 101 سوره‌ی توبه نیز به طور صریح از این مطلب پرده بر می‌دارد که در مدینه، افراد منافق وجود دارد و مدینه زمانی بود که پیامبر اسلام کم‌کم به حکومت و مقامات دنیوی رسیده بود، و طبیعی است که جریان‌ها و افرادی به طمع مقامات دنیوی به پیامبر نزدیک شوند، همانطور که در هر انقلابی این حادثه اتفاق می‌افتد، در انقلاب اسلامی ما نیز این حادثه رخ داد و در جاهای دیگر هم معمولاً بعد از انقلاب‌ها این مسئله اتفاق می‌افتد. پاورقی:1 اتبعوهم باحسان دو گونه معنا شده است:الف: از اصحاب اولیه در نیکی‌ها پیروی کردند. (باء به معنای فی)ب: از اصحاب اولیه به نیکی‌ پیروی کردند (باء به معنای مع)ولی ظاهر آیه مطابق معنای اول است. (ر.ک: نمونه، ج 8، ص 100)2 . در علم رجال و درایه "تابعین" به کسانی می‌گویند که بعد از پیامبر آمدند و اصحاب پیامبر را درک کردند و علوم اسلامی را گرفتند و وسعت بخشیدند. که تا حدود زمان امام باقر(ع) را تابعین می‌گویند و شامل طبقات بعدی نمی‌شود. ولی اصطلاح تابعین در آیه‌ی شریفه معنای عامی دارد.3 . شهرت این موضوع در میان دانشمندان اهل تسنن به حدی است که جمعی از آنها ادعای اجماع و اتفاق کرده‌اند. (ر.ک: نمونه، ج 8، ص 103)4 . "وَمِمَّنْ حَوْلَکُم مِنَ الْأَعْرَابِمُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ" توبه / 101.

http://www.porsojoo.com/fa/node/24532