درباره محلّ دفن سر مبارک امام حسین(ع) به خصوص و سرهای دیگر شهدای کربلا به صورت عموم، در کتاب‏های تاریخی شیعه و اهل سنّت و نیز منابع روایی شیعه اختلاف فراوانی مشاهده می‏شود. البته اقوال نقل شده نیاز به بررسی دارد؛ اما هم اکنون مشهورترین قول - که مورد قبول جامعه شیعی قرار گرفته - آن است که سر مبارک پس از چندی به بدن ملحق شد و در سرزمین کربلا مدفون گردید.

    برای آگاهی بیشتر به بیان این اقوال می‏پردازیم:

  1. کربلا

 این نظر دیدگاه مشهور بین علمای شیعه است و علامه مجلسی(ره) به این شهرت اشاره کرده است.{بحارالانوار، ج 45، ص 145.}

    شیخ صدوق(ره) با نقل روایتی، الحاق سر به بدن در کربلا را از قول فاطمه دختر علی(ع) و خواهر امام حسین(ع) نقل کرده است.{همان، ج 45، ص 140 }(به نقل از: امالی صدوق، ص 231). اما درباره کیفیت و چگونگی الحاق دیدگاه‏های مختلفی ابراز شده است.

    برخی همانند سیدبن طاووس آن را امری الهی می‏داند که خداوند با قدرت خود و به صورت معجزه انجام داده است. وی از چون و چرا درباره آن نهی کرده است.{سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ص 588.}

    برخی دیگر چنین گفته‏اند: امام سجاد(ع) در بازگشت ازشام در روز اربعین‏ سرمبارک را درکناربدن مطهر سیدالشهداء دفن کردند.{شهید قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء، ج 3، ص 304.} یا روزی غیر از آن، سر را در کربلا در کنار بدن دفن کرد.{لهوف، ص 232.} البته با صراحت نام امام سجاد(ع) را نمی‏آورد.

    اما اینکه آیا دقیقاً سر به بدن ملحق شد و یا در کنار ضریح و در نزدیکی بدن دفن شد، عبارت روشنی در دست نیست و در اینجا نیز سید بن طاووس چون و چرا را نهی کرده است.{اقبال الاعمال، ص 588.}

    عده‏ای گفته‏اند: پس از آنکه سر را در زمان یزید سه روز به دروازه دمشق آویزان کردند، پایین آورده و آن را در گنجینه‏ای از گنجینه‏های حکومتی گذاشتند و تا زمان سلیمان بن عبدالملک در آنجا بود. سپس وی آن را بیرون آورده و پس از تکفین، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن کرد. پس از آن جانشین وی عمر بن عبدالعزیز (حکومت 99 تا 101 ق) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد که با آن چه کرد! اما با توجه به تقید او به ظواهر شریعت، به احتمال فراوان آن را به کربلا فرستاده است.{امینی، محمدامین، مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 324؛ به نقل از: مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 75.}

    در پایان متذکّر می‏شویم که برخی از دانشمندان اهل سنّت مانند شبراوی، شبلنجی و سبط ابن حویزی نیز اجمالاً پذیرفته‏اند که سر در کربلا دفن شده است.{همان، ص 324 و 325.}

 2. نجف اشرف در کنار قبر حضرت علی(ع)

 از عبارت علّامه مجلسی(ره) و نیز با پژوهش در روایات چنین به دست می‏آید که رأس مبارک در نجف اشرف و در کنار قبر حضرت علی(ع) دفن شده است.{بحارالانوار، ج 45، ص 145.} روایاتی همانند سلام دادن امام صادق(ع) به همراه فرزندش اسماعیل، بر امام حسین(ع) - پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت علی(ع) در نجف - به صراحت و روشنی وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق(ع) ثابت می‏داند.{همان، ج 45، ص 178؛ به نقل از: کامل الزیارات، ص 34 و کافی، ج 4، ص 571.}

    روایات دیگری نیز همین مطلب را تأیید می‏کند؛ به گونه‏ای که حتی در کتاب‏های شیعه، زیارتی برای سر امام(ع) در نزد قبر امام علی(ع) نقل شده است.{همان، ص 178 و ر.ک: مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 325-328.}

    درباره کیفیت انتقال سر به این مکان، از قول امام صادق(ع) چنین نقل شده است: یکی از دوستداران اهل بیت(ع) در شام آن را سرقت کرد و به کنار قبر حضرت علی(ع) آورد.{بحارالانوار، ج 45، ص 145.} البته اشکال این دیدگاه آن است که قبر حضرت علی(ع) تا زمان امام صادق(ع) برای همگان شناخته شده نبود.

    در روایتی دیگر آمده است: پس از آنکه سر مدّتی در دمشق بود، به کوفه نزد ابن زیاد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم، دستور داد که آن را از کوفه خارج کرده و در نزد قبر حضرت علی(ع) دفن کنند.{همان، ص 178.} اشکال دیدگاه قبلی به این دیدگاه نیز وارد است.

 3. کوفه‏

 سبط ابن جوزی این دیدگاه را ابراز کرده و گفته است: عمرو بن حریث مخزومی آن را از ابن زیاد گرفت و پس از غسل، تکفین و خوشبو کردن، سر را در خانه خود دفن کرد.{تذکرة الخواص، ص 259؛ به نقل از: مع الرکب الحسینی، ص 329.}

 4. مدینه‏

 ابن سعد صاحب طبقات الکبری این دیدگاه را پذیرفته و چنین بیان کرده است: یزید سر را برای عمرو بن سعید حاکم مدینه فرستاد و او پس از تکفین، آن را در قبرستان بقیع در کنار قبر مادرش فاطمه(س) دفن کرد.{ابن سعد، طبقات، ج 5، ص 112.}

    این دیدگاه به وسیله تعدادی دیگر از دانشمندان اهل سنّت (مانند خوارزمی، در مقتل الحسین(ع) و ابن عماد حنبلی در شذرات الذهب) پذیرفته شده است.{مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 330 و 331.}

    اشکال مهم این دیدگاه آن است که قبر حضرت فاطمه(س) معلوم نبوده تا در کنار آن دفن شود.

 5. شام‏

 شاید بتوان گفت: بیشترین گزارش‏های اهل سنّت، حکایت از دفن سر در شام می‏کند که معتقدان به این دیدگاه نیز در میان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفی ابراز کرده‏اند؛ همچون:

    الف. در کنار دروازه فرادیس که بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد؛

    ب. در باغی در کنار مسجد جامع اموی؛

    ج. در دارالاماره؛

    د. در گورستانی در دمشق؛

    ه . در کنار دروازه توما.{مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 331-335.}

 6. رقّة

 رقّه شهری در کنار فرات بوده که گفته شده است: یزید سر امام(ع) را برای آل ابی محیط - خویشان عثمان که در آن زمان در این شهر ساکن بودند - فرستاد و آنها، آن را در خانه‏ای دفن کردند که بعدها آن خانه به مسجد تبدیل شد.{همان، ص 334؛ به نقل از: تذکرة الخواص، ص 265.}

 7. مصر (قاهره)

 نقل شده است: خلفای فاطمی - که از آغاز نیمه دوم قرن چهارم تا آغاز نیمه دوم قرن هفتم در مصر حکم می‏راندند و پیرو مذهب شیعی اسماعیلی بودند - سر مبارک امام حسین(ع) را از دروازه فرادیس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل کردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسین(ع) را پس از سال 500 بنا کردند.{البدایة و النهایة، ج 8، ص 205.}

    مقریزی سال دقیق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال 548 دانسته و گفته است: هنگام بیرون آوردن سر از عسقلان چنین مشاهده شد که خون آن هنوز تازه و نخشکیده است و بویی همچون مشک از آن به مشام می‏رسد.{مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 337}.      علامه سیدمحسن امین عاملی (از دانشمندان معاصر شیعه) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر می‏گوید: «در محلّ دفن سر بارگاه بزرگی ساختند و در کنار آن نیز مسجدی بزرگ بنا کردند. من در سال 1321 ق آنجا را زیارت کرده و مردان و زنان زیادی را در حال زیارت و تضرع در آن مکان دیدم. سپس می‏گوید: شکی در انتقال سری از عسقلان به مصر وجود ندارد؛ اما اینکه آن سر از آن امام(ع) یا شخص دیگری بوده، جای شک است!{امین عاملی، سیدمحسن، لو اعج الاشجان فی مقتل الحسین(ع)، ص 250.}

    علامه مجلسی(ره) نیز به نقل از گروهی از مصریان، به وجود بارگاهی عظیم در مصر با نام «مشهد الکریم» اشاره می‏کند.{بحارالانوار، ج 45، ص 144.}